Nie istnieją osobne zestawy kompetencji dla nastolatków i dla czterdziestolatków. Kompetencje są takie same dla wszystkich, bo wszyscy prędzej czy później będziemy uczestniczyć w życiu społecznym i w rynku pracy. Poniższy wybór nie jest zamkniętym katalogiem, tylko zbiorem przygotowanym na podstawie doświadczeń Fundacji Digital University, skupiając kompetencje najbardziej potrzebne i pożądane: czego jako ludzie potrzebujemy, aby swobodnie radzić sobie w świecie, który na nas czeka,
i z wyzwaniami, które przed nami stoją.
Kompetencje przyszłości to takie cechy i umiejętności, które są szczególnie istotne i pożądane w dynamicznie zmieniającym się otoczeniu społeczno-gospodarczym, technologicznym i kulturowym. Staramy się zadbać o ich zdobycie, aby radzić sobie z wyzwaniami przyszłości, takimi jak postępująca globalizacja, rozwój technologiczny czy zmiany klimatu, ale także wiele innych trendów i zmian społeczno-ekonomicznych.
Bardzo istotne jest zrozumienie, że kompetencje te łączą się ze sobą i nie istnieją samodzielnie. Ponadto ze względu na to, w jakim świecie żyjemy, będą to przede wszystkim miękkie kompetencje społeczno-poznawcze, które pozwolą odnaleźć się w zróżnicowanych i wielowątkowych sytuacjach.
Według najnowszego raportu The Future of Jobs Report 2023, przygotowanego przez Światowe Forum Ekonomiczne, umiejętności poznawcze będą najszybciej zyskiwać na znaczeniu, odzwierciedlając rosnącą rolę całościowego rozwiązywania problemów w miejscach pracy. Wiedza twarda i techniczna w coraz mniejszym zakresie będzie kluczem do sukcesu, zwłaszcza jeśli oprócz tego nie wykształcimy w sobie kompetencji poznawczych. W epoce szybkiego rozwoju technologicznego i sztucznej inteligencji, gdy coraz więcej zadań wykonują za nas programy i maszyny, powinniśmy zadbać szczególnie o to, co jako ludzie mamy najbardziej wartościowego.
Człowiek
Kreatywność
Kreatywność od wielu lat gości na każdej liście kompetencji przyszłości. Również w najnowszym raporcie Światowego Forum Ekonomicznego o przyszłości pracy, kreatywne myślenie znalazło się na drugim miejscu, zaraz po myśleniu analitycznym. Tę wysoką pozycję zawdzięcza temu, że należy do wąskiej grupy umiejętności, których sztuczna inteligencja jeszcze długo nie nabędzie. Co więcej, nie da się jej tak po prostu nauczyć, a najbardziej kreatywne i innowacyjne pomysły nie powstają z dnia na dzień. Na kształtowanie tej cechy wpływa wiele czynników wewnętrznych i zewnętrznych. Ponadto nie istnieje jedna kreatywność. Na pożądanie tej cechy wpływa właśnie jej niejednorodność i to, że ma wiele znaczeń. Nie da się jej wytworzyć w laboratoryjnych warunkach, wręcz przeciwnie – rozwojowi kreatywności sprzyjają pozornie niewpływające na daną pracę doświadczenia.
Jak więc kształtować kreatywność? Otwartość na trójwymiarowe bodźce i stałe ich doświadczanie to niezbędne sposoby na pobudzanie w sobie tej cechy. Aby tego dokonać, nie zawsze trzeba szukać rozwiązań poza systemem. Najlepsze, co możemy zrobić, to docenić znaczenie przedmiotów, takich jak plastyka, muzyka i technika, a nawet wychowanie fizyczne. Jeśli czegoś sztuczna inteligencja nie będzie potrafić, to właśnie bycia kreatywnym, czyli czerpania z doświadczeń, emocji i sytuacji, a następnie łączenia tego w coś wartościowego. Będzie to jedynie kreatywność odtwórcza, wykonana na podstawie dostępnych danych. Myślenie poza schematem, współpraca z maszyną czy algorytmem, wymagają myślenia wybitnie kreatywnego.
Uczenie się przez całe życie (lifelong learning)
Ta kompetencja ma dwa komponenty. Po pierwsze, kluczowe jest poznanie własnych sposobów na efektywną i ciekawą naukę. Istotne jest wykorzystywanie angażujących sposobów, które sprawią, że proces ten będzie coraz bardziej efektywny, przez co nie będziemy musieli spędzać długich godzin na pozyskiwaniu wiedzy, tylko po to, aby za chwilę zapomnieć większość informacji. Obecnie istnieje wiele narzędzi, systemów i sposobów nauki, każdy znajdzie więc coś dla siebie. Najważniejsze jest tu poznanie siebie: łatwiej przyswajam informacje za pomocą obrazu czy tekstu? Wolę słuchać czy zapamiętuję przez powtarzanie? A może dopiero wprowadzenie ruchu i narzędzi interaktywnych pozwala mi na skuteczne zrozumienie nawet skomplikowanych konceptów? To pytania, na które powinniśmy poznać odpowiedzi już podczas nauki w szkole, i być świadomymi zmian, jakie w nas zachodzą, i tego, czego potrzebujemy w danym momencie do rozwoju.
Po drugie, nastawienie na pozyskiwanie wiedzy przez całe życie. Można pomyśleć, że to łatwa sprawa i każdy z nas taką skłonność posiada. Niestety, tak nie jest. Musimy ją regularnie pobudzać. Potrzeba stymulacji wynika przede wszystkim z tego, że nauka to stałe wychodzenie ze swojej strefy komfortu. Nowe idee, koncepty i systemy stają się trudniejsze do poznania, gdy przez wiele lat korzystaliśmy z innych rozwiązań, które wciąż uważamy za przydatne. Im szybciej zaszczepimy w dzieciach potrzebę nauki, tym łatwiej będzie im w przyszłości.
Ciekawość
W wykształceniu nastawienie na uczenie się całe życie i pozyskiwanie nowych umiejętności nieocenioną pomocą jest ciekawość. Ale jak wychować dzieci na krytycznych myślicieli, pełnych ciekawości, pasji, odwagi i wytrwałości? Przede wszystkim należy wspierać pasje i cele swojego dziecka, nawet jeśli się ciągle zmieniają. Minęły czasy, w których wąska specjalizacja pozwalała na bycie niezastąpionym i stabilne wieloletnie zatrudnienie. Obecnie zainteresowanie różnymi dyscyplinami i obszarami nauki prowadzi do sukcesu. Rolą nauczyciela jest pomaganie dzieciom w odnalezieniu ich talentów. To znacznie lepsze niż nauczenie się wielu dziedzin, z czego 80% nigdy nie będzie im przydatne, ale też nie przybliża do wykorzystania ich potencjału. Nie pytajmy dzieci o to, kim chcą zostać w przyszłości, ale dajmy im (i sobie) przyzwolenie na ciągłe poszukiwanie i doświadczanie. Tu warto zainspirować się fińskim podejściem do uczenia się „przez dociekanie”, które opiera się na zjawiskach i oznacza prowadzenie uczniów do zadawania ważnych pytań, na które nie ma łatwych odpowiedzi.
Jednym z większych błędów obecnego systemu edukacji jest oparcie procesu nauki na powtarzaniu teorii, tak jak to było w epoce przemysłowej. Programy edukacyjne tak mocno opierają się na zapamiętywaniu, że tłumią oryginalność większości dzieci. Nie dajemy im przestrzeni, żeby mogły swobodnie tworzyć i realizować szalone pomysły. W rezultacie dzieci rozmawiają o ocenach, klasówkach i zadaniach domowych, a nie tym, co ciekawego podczas zajęć robiły. To kolorowanie wewnątrz linii ogranicza wyobraźnię. Wspierajmy różnorodne pasje, nawet jeśli szybko się zmieniają. Podsycajmy w dzieciach ciekawość, pokazujmy im różnorodność i pomagajmy im odnaleźć talenty. Obserwujemy powrót człowieka renesansu. Przyszłość należy do tzw. generalistów – osób interesujących się wieloma dziedzinami, które przeskakują z tematu na temat i rozwijają się w wielu obszarach. Nie każmy więc dzieciom skupiać się na jednej pasji.
Elastyczność i odporność
To kolejne dwie umiejętności, które znalazły się w pierwszej dziesiątce najbardziej pożądanych w najnowszym The Future of Jobs Report 2023. Oznacza to, że środowisko biznesowe nie tylko rozpoznaje, jak trudne warunki panują w każdym zawodzie czy każdej branży oraz – szerzej – w społeczeństwie, ale eksperci wiedzą, że te warunki tylko będą się maksymalizować. Dlatego już teraz poszukiwani są kandydaci, którzy potrafią zarówno utrzymać poziom realizacji zadań w dynamicznych warunkach, jak i wiedzą, kiedy się dostosować i zmienić działania, a nawet strategię.
Aby kształtować te umiejętności, staraj się myśleć poza utartymi schematami i gotowymi rozwiązaniami. Stale próbuj różnych podejść do problemów i dostosowuj się do zmieniających się warunków. Zdobywaj wiedzę o świecie i trendach, poszerzaj swoje horyzonty, dzięki temu znacznie zwiększą się Twoje możliwości adaptacyjne.
Człowiek i społeczeństwo
Słuchanie i zadawanie pytań
W dzisiejszym cyfrowym świecie jesteśmy bombardowani informacjami ze wszystkich stron, sposób zaś, w jaki poruszamy się po tych informacjach, będzie różnicą między sukcesem a porażką. Pomaganie dzieciom w krytycznym myśleniu i zadawaniu świetnych pytań jest jedną z najważniejszych rzeczy jakich można je nauczyć. Posiadanie postawy ciekawości oznacza nieprzyjmowanie rzeczy takimi, jakie są.
Uczmy zadawania pytań i kwestionowania status quo. Proste „dlaczego?” wyrywa nas z utartych schematów i zmusza do rzetelnej argumentacji za danym stanowiskiem lub przeciw danemu stanowisku i rozwiązaniu. W świecie dynamicznie rozwijających się narzędzi opartych na generatywnej sztucznej inteligencji, takich jak ChatGPT, to nie posiadana wiedza, a właśnie umiejętność zadawania pytań i krytycznego myślenia dają przewagę. Dzięki umiejętności drążenia tematu i podważania, będziemy w stanie poznać świat dogłębnie i rozwiązywać złożone problemy. Szkoła w Polsce jeszcze tego nie uczy, tymczasem w Izraelu, określanym mianem start-up nation, podważanie wszystkiego i szukanie wyłomu w każdym myśleniu jest prawem każdego młodego człowieka i jest na to nawet słowo: „hucpa”.
Kompetencje społeczne
To w zasadzie zbiór kompetencji, taki „worek”, który u każdego będzie wyglądał inaczej, ponieważ mamy różne predyspozycje. Jednak podstawą jest inteligencja emocjonalna. Zauważanie tego, co się dzieje w ludziach, dostosowanie tonu i tematu rozmowy w zależności od tego, jak czuje się grupa, czy rozmówca jest na wagę złota. W tym zawiera się także umiejętność współpracy z ludźmi, którzy są od nas inni. Normą już jest albo zaraz będzie praca w interdyscyplinarnych zespołach. Powinniśmy doskonalić sztukę bycia na co dzień z osobami, z którymi się nie zgadzamy, sztukę prowadzenia dyskusji oraz wypracowywania wspólnie zasad. Wiąże się to z umiejętnością rozumienia potrzeb różnych osób – wiem, że ktoś może mieć trudniejszą sytuację, ale wiem także, że dla kogoś zmiana może być ekscytująca i być czymś co go napędza, a dla kogoś innego może być stresująca i może paraliżować.
Przywództwo
Zmienna rzeczywistość wymaga od liderów ciągłego podnoszenia swoich kompetencji, inspirowania do nauki oraz wdrażania nowych rozwiązań. Jednym z najważniejszych zadań współczesnych przywódców jest kształtowanie kultury organizacji nastawionej na rozwój. Tylko liderzy, którzy rozumieją, że edukacja jest niezbędna, i potrafią przyznać się, że czegoś nie wiedzą, mają szansę na odniesienie sukcesu w dynamicznie zmieniającej się rzeczywistości. Współczesne organizacje potrzebują lidera, który inspiruje, rozmawia i zachęca do rozwoju, ale jest także wzorem do naśladowania, dla którego rozwój pracowników jest wysoko na liście priorytetów.
Człowiek i maszyny
Choć obecne młode pokolenia wychowały się w świecie, w którym dostęp do smartfonów i komputerów jest powszechny, nie znaczy to, że prawidłowa obsługa tych urządzeń jest wpisana w ich DNA. Dzieci i młodzież potrzebują nas, dorosłych, jako mentorów w różnych obszarach życia. Technologie to właśnie taki obszar, w którym naszym zadaniem jest odgrywanie roli przewodnika. Według The Future of Jobs Report 2023 znajomość technologii jest trzecią najszybciej rosnącą umiejętnością podstawową.
Umiejętności cyfrowe
Obecnie w większości zawodów wykorzystuje się nowe technologie w codziennej pracy. Bez względu na to, czy prowadzimy jednoosobową działalność gospodarczą i zamawiamy surowce przez internet dla swojej działalności, czy obsługujemy setki programów podczas tygodnia pracy przy biurku w korporacji, czy korzystamy z komputera, wprowadzając dane z realizacji zadań w fabryce – każda branża i każdy zawód naznaczone są technologią. Jej zasięg będzie się tylko zwiększał. Jednak wszechobecne maszyny, coraz nowsze programy i nawet sam potencjał mogą przytłaczać. Warto pamiętać, że nie ma potrzeby śledzenia każdej nowinki technologicznej, chyba że to nas interesuje, aby dobrze radzić sobie w cyfrowym świecie. Wiele z omawianych wcześniej cech, takich jak umiejętność uczenia się i pozyskiwania wiedzy przez całe życie, a także ciekawość i elastyczność, będą sprzyjały rozwijaniu wysokich umiejętności cyfrowych. To dlatego, że polegają one na umiejętnym i krytycznym wykorzystywaniu technologii zarówno w pracy, jak i w edukacji czy rozrywce.
Kluczowe jest, abyśmy znali naturę i możliwości aplikacji i programów, kwestia wykorzystania zaś powinna się skupiać wokół tych narzędzi, które są niezbędne lub podnoszą efektywność w naszej pracy. Są jednak rozwiązania, które pozostają kluczowe dla każdego człowieka w życiu osobistym i społecznym, a także w pracy. Są to przede wszystkim edytory tekstu, arkusze kalkulacyjne, bazy danych oraz komunikatory, takie jak poczta elektroniczna czy media społecznościowe.
Niezwykle cenne jest rozumienie nie tylko korzyści płynących z korzystania z dobrodziejstw cyfrowego świata, ale także potencjalnych zagrożeń związanych z internetem. Tu szczególną uwagę należy zwrócić na analizę prawdziwości i rzetelności dostępnych informacji oraz zasad prawnych i etycznych mających zastosowanie przy interaktywnym korzystaniu z zasobów online.
Korzystanie ze sztucznej inteligencji
Sposobów na wykorzystanie sztucznej inteligencji w edukacji jest wiele, dlatego w poprzednim numerze „Głosu Pedagogicznego” opublikowany został artykuł poświęcony temu zagadnieniu. Zachęcamy do zapoznania się z nim.
Człowiek i planeta
Dbałość o planetę
Jednym z największych wyzwań przyszłości, ale także teraźniejszości, są zmiany klimatu i adaptacja do nich. The Future of Jobs Report 2023 wskazuje, że w najbliższych latach znacznie wzrośnie liczba miejsc pracy oraz zawodów związanych z zielonymi rozwiązaniami. Uznany przedsiębiorca w dziedzinie nowych technologii, Naveen Jain, powiedział: „Naszym zadaniem jako rodziców jest pozostawienie lepszego świata dla naszych dzieci, ale także pozostawienie lepszych dzieci dla świata”. „Bioempatia” – bo taki termin ukuto na zdolność do rozumienia, szanowania i uczenia się z wzorców natury – jest cenioną umiejętnością. To sposób myślenia, który zmusza nas do uczenia się od natury i wykorzystywania tej mądrości do kształtowania naszych decyzji.
***
Choć kompetencji przyszłości można wymienić więcej – i może się wydawać, że oczekiwania w stosunku do ludzi są ogromne – to każda z tych cech jest ze sobą połączona i wszystkie wzajemnie na siebie oddziałują. Musimy pogodzić się z tym, jak bardzo dynamiczna i skomplikowana jest nasza rzeczywistość oraz że przyszłość w tym zakresie będzie coraz bardziej intensywna. Traktujmy to jako możliwość i szansę, a nie trudność i zagrożenie.
U. Sawiarska
